ΑΙΑΝΗ
ΠΟΛΙΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ
«Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις...» Μ.
Δήμιτσας
«Πάνω σε πέτρες που μιλούν η Μακεδονία...».
Μιλούν και μαρτυρούν για την ύπαρξη ζωής
στην Παλαιολιθική ακόμα εποχή (λίθινη αξίνα
στο Παλιόκαστρο Σιάτιστας, σπήλαιο Πετραλώνων,
κλπ.), στη Νεολιθική εποχή (συνοικισμός Νέας
Νικομήδειας, Σερβίων, κλπ.)στην εποχή του
χαλκού και στις μεταγενέστερες.
Στην Νεολιθική εποχή οι κάτοικοι της Μακεδονίας
ήταν οι Πελασγοί ή Προέλληνες. Γύρω στο 2000
π.Χ. αρχίζουν να μετακινούνται από την Ευρώπη
και να κατεβαίνουν στην Ελλάδα πρώτα οι Ίωνες,
μετά οι Αιολοαχαιοί (17ος αι. π.Χ., Μυκηναϊκός πολιτισμός) και τέλος τον 12ο αι. οι Δωριείς. Οι Δωριείς κατοίκησαν την
Πίνδο και αργότερα προχώρησαν στην κοιλάδα
Αλιάκμονα και εγκαταστάθηκαν στη σημερινή
Δ. Μακεδονία, την Άνω Μακεδονία καθώς και στην Κάτω Μακεδονία.
Λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους διατηρούνται χωρισμένοι σε κρατίδια
(Ελίμεια, Ορεστίδα, Εορδαία, Πελαγονία, Λυγκηστίδα).
Δεν υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες από την
ίδρυση του Μακεδονικού κράτους ως τα τέλη
του 6ου αι. π.Χ. παρά μόνο μύθοι και παραδόσεις.
Πρώτος ο Αλέξανδρος ο Α΄(498-454 π.Χ.) βασιλιάς
της Κάτω Μακεδονίας ένωσε όλα τα κρατίδια
σ’ ένα κοινό κράτος, τη Μακεδονία με πρωτεύουσα
τις Αιγές. Ουσιαστικά επρόκειτο για ένα ομόσπονδο
κράτος με κεντρική διοίκηση, όπου τα επιμέρους
κρατίδια διατήρησαν τους τοπικούς τους ηγεμόνες.
Από αυτή την εποχή οι πολιτικές και πολιτιστικές
σχέσεις με τη Νότια Ελλάδα γίνονται στενότερες.
Ο Φίλιππος ο Β΄ (359-336 π.Χ.) κατάργησε
τις επιμέρους ηγεμονίες, δημιουργώντας ένα
ενιαίο και ισχυρό κράτος, αναδεικνύοντας
το ταυτόχρονα στη μεγαλύτερη δύναμη του Ελλαδικού
χώρου και όχι μόνο. Συνεχιστής του έργου
του ο γιος του Αλέξανδρος ο Μέγας (336-323
π.Χ.) από τις μεγαλύτερες μορφές της Παγκόσμιας
Ιστορίας.
Το διαμέρισμα της Ελίμειας βρίσκονταν στο
νοτιότερο τμήμα της Άνω Μακεδονίας,
δεξιά
και αριστερά του ποταμού Αλιάκμονα.
Η χώρα
αυτή με πολλές φυσικές ομορφιές
και γόνιμα
εδάφη, είχε σημαντικές πόλεις
και οικισμούς
σπαρμένους σ’ όλη της την έκταση.
Από ιστορικούς
αναφέρονται λίγες πόλεις της
Ελίμειας χωρίς
περισσότερες πληροφορίες. Οι
πόλεις αυτές
είναι η Ελίμεια, η Αιανή, η Εράτυρα,
τα Σέρβια.
Πάνω από 80 αρχαίοι οικισμοί έχουν επισημανθεί
στο ν. Κοζάνης. Τον πλούτο και την ακμή τους
μαρτυρούν τα πλούσια κτερίσματα των τάφων
που έχουν βρεθεί καθώς και άλλα ευρήματα
(νομίσματα, αγγεία κ.α.). Τα ευρήματα αυτά
επιβεβαιώνουν την στενή συγγένεια των Αρχαίων
Μακεδόνων και των λοιπών Ελλήνων και τα γραπτά του Στράβωνα «έστι μέν ούν
Ελλάς και η Μακεδονία».
«Αιανή πόλις Μακεδονίας από Αιανου παιδός
Ελύμου του βασιλέως των Τυρρήνων, μετοικήσαντος
εις Μακεδονίαν». Έτσι αναφέρει την Αιανή
ο βυζαντινος ιστορικος Στέφανος Βυζάντιος
(6ος αι. π.Χ.).
Κατά τους γλωσσολόγους η λέξη Αιανός προέρχεται
από το αεί ή αιεί και σημαίνει αιώνιος, μακροχρόνιος,
συνεχής. Με βάση αυτά, Αιανή πιθανότατα σημαίνει
πόλη συνεχής, απέραντη, αχανής.
Η ύπαρξη της πόλης επιβεβαιώθηκε από δύο
επιγραφές πάνω σε ανάγλυφες στήλες που βρέθηκαν
εντοιχισμένες σε εκκλησίες της σημερινής
Αιανής από το Γάλλο αρχαιολόγο L. Heuzey το 1861. Πρόκειται για μια ανάγλυφη επιτύμβια
στήλη (2ος -1ος αι. π.Χ.) και ένα αναθηματικό ανάγλυφο στο
θεό Πλάτωνα. Ο Heuzey ανακάλυψε και ανάγλυφη επιτύμβια στήλη του
4ου αι. π.Χ. που τη μετέφερε στο μουσείο του
Λούβρου.
Οι ανασκαφές στο λόφο της Μεγάλης Ράχης ξεκίνησαν
το1983 κι έφεραν στο φως τα ερείπια ενός
εύρωστου και καλά οργανωμένου οικισμού που
ήκμασε από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι και
τον 1ο αι. π.Χ. οπότε και εγκαταλείφθηκε για αγνώστους
λόγους και μεταφέρθηκε σε γειτονική θέση.
1 χλμ. ΒΑ της Μ. Ράχης ανασκάφηκαν μεγάλοι
χτιστοί θαλαμωτοί τάφοι, λαμπρά ταφικά μνημεία
με κτερίσματα εξαιρετικής ποιότητας και ποικιλίας
που μαρτυρούν μεγάλη ακμή και υψηλό επίπεδο
πολιτισμού. Οι ανακαλύψεις αυτές καθιστούν
αναμφίβολη την ταύτιση της Αρχαίας Αιανής
με τον οικισμό της Μεγάλης Ράχης.
H κωμόπολη της Αιανής βρίσκεται 23 χλμ. Ν.
της Κοζάνης και 5χλμ. Β. του ποταμού Αλιάκμονα.
Ο αρχαιολογικός χώρος της Μ. Ράχης βρίσκεται
1,5 χλμ. ΒΑ. Της Αιανής. Είναι λόφος ψηλός
με θέα προς όλα τα σημεία του ορίζοντα. Ν
και Δ απότομες πλαγιές καταλήγουν σε χαράδρα
που τη διαρρέει ένα μικρό ποτάμι, ο Χάντακας.
Κατά μήκος του υπάρχουν πηγές πόσιμου νερού
και βρέθηκαν πηλοσωλήνες αρχαίου υδραγωγείου.
Στη κορυφή του λόφου ανιχνεύθηκε η κάτοψη
ενός μεγάλου, πιθανώς δημόσιου κτιρίου. Στην
αυλή του ανασκάφηκε μεγάλη κυκλική δεξαμενή
βάθους 8,5 m. Η δεξαμενή συνέβαλε στην υδροδότηση του
οικισμού με τη συλλογή του βρόχινου νερού,
όπως δείχνουν τα αυλάκια με τις κοιλότητες
για το φιλτράρισμα του νερού, που διατηρούνται
στις πλευρές της αυλής και οι πηλοσωλήνες
που βρέθηκαν στον ίδιο χώρο.
Η διάμετρος του πυθμένα είναι 4,5 m. H δεξαμενή λαξεύτηκε στο βράχο και για μεγαλύτερη
στεγανότητα χρησιμοποιήθηκαν μια στρώση από
γωνιόλιθους και πέτρες και στη συνέχεια τούβλα
που επαλείφθηκαν με παχύ στρώμα υδραυλικού
κονιάματος.
Στον πυθμένα της δεξαμενής βρέθηκαν πολλά
σκεύη που χρησίμευαν για την άντληση του
νερού. Χρονολογούνται στον 2ο αι. π.Χ.
‘Ένα δεύτερο, πιθανώς δημόσιο κτίριο, αποκαλύφθηκε
στο αμέσως κατώτερο πλάτωμα προς ΒΑ Πρόκειται
για στωικό οικοδόμημα με δύο σωζόμενες πλευρές
σε σχήμα Γ από μεγάλους γωνιόλιθους.(Στο
εσωτερικό του αποκαλύφθηκαν προγενέστερες
οικοδομές με αποθήκες όπου βρέθηκαν πιθάρια).
Πολλές από τα οικοδομικά υλικά χρησιμοποιήθηκαν
από τους ντόπιους για την κατασκευή των σπιτιών
τους. Ωστόσο διασώθηκαν αρκετά αρχιτεκτονικά μέλη όπως
δωρικά και Ιωνικά κιονόκρανα και ενδεικτικά της
μεγαλοπρέπειας που πρέπει να είχε το κτίριο.
Πιθανό να ήταν διοικητικό κέντρο ή αγορά
της αρχαίας πόλης.
Προς τα Α διακρίνονται (1) δύο ελλειψοειδή
οικοδομήματα που χρονολογούνται στην εποχή
του Χαλκού.
Σε τοίχο του ΒΑ μεταγενέστερου κτιρίου (2)
βρέθηκε χάλκινη λαβή καθρέπτη με μορφή Πεπλοφόρου
κόρης των μέσων του 5ου αιων. π.χ.
Στις δύο σειρές των δόμων πατούσαν οι κίονες
της στοάς.
Πίσω απ’ τον τοίχο της στοάς αποκαλύφθηκε
σειρά διπλών δωματίων (1).Ο βράχος λαξεύθηκε
και χρησιμοποιήθηκε για δάπεδο και για θεμελίωση
τοίχων.
Στο αμέσως κατώτερο πλάτωμα, αποκαλύπτεται
η κάτοψη ενός δημοσίου πιθανώς κτιρίου του
5ου αιν. π.χ. Είναι η ανασκαφή των Μεγάλων Δήμων.
Αποτελείται από ανισόπεδους ορθογώνιους χώρους
που ακολουθούν την κλίση του εδάφους και
από ένα στωικό χώρο. Ο τοίχος της στοάς έχει
μήκος 20 Μ και πλάτος 1,7 Μ. Μπροστά στον
τοίχο βρέθηκαν 5 βάσεις κιόνων.
Σε χώρο του κλασσικού κτιρίου διακρίνουμε
διαδοχικές φάσεις φούρνων. Πιο πάνω διακρίνεται
πιθάρι και δίπλα τμήμα πολυγωνικού τοίχου με μεγάλους
γωνιόλιθους.
Διακρίνονται οι διαδοχικές φάσεις των φούρνων.
Ενδιαφέρονται ευρήματα απ’ τον ίδιο χώρο
είναι ένα αγγείο χαραγμένο στη βάση του το όνομα ΘΕΜΙΔΟΣ καθώς
και τμήμα κεραμίδας με επιγραφή 4 σειρών.
Βρέθηκαν μαζί με πλήθος από όστρακα και αγγεία
τοπικών εργαστηρίων αλλά και αγγεία εισαγωγής.
Εκτός από τα μεγάλα οικοδομήματα, έχουν ανασκαφεί
και ιδιωτικές κατοικίες. Τα σπίτια χωρίζονται
με μεσότοιχους ή στενά δρομάκια στα οποία
καταλήγουν αποχετευτικοί αγωγοί. Χτισμένα
με πέτρα, έχουν δάπεδα χωμάτινα ή με λάσπη
και πετραδάκια. Διακοσμημένα εσωτερικά με
ζωγραφιές πάνω στα κονίαμα.
Τα σπίτια διέθεταν μικρές αυλές, δωμάτια
με εστίες, αποθήκες, δωμάτια εργαστήρια με
λίθινους χειρόμυλους στις γωνίες .Συχνά εντοπίζονται
κεραμικοί φούρνοι και υπολείμματα επεξεργασίας
μετάλλων.
Κάτω από τους διαδρόμους με τα πέτρινα σκαλοπάτια
υπάρχει πέτρινος αποχετευτικός αγωγός που
ξεκινά από το ψηλότερο Β δωμάτιο και καταλήγει
χαμηλά στο πλάτωμα. Στο χώρο (1) που οδηγεί η πρώτη σκάλα βρίσκονται τρία πιθάρια και
ορθογώνια εστία. Υπήρχαν επίσης αμφορείς,
πήλινα αγγεία, ειδώλια, χάλκινα νομίσματα.
Πιθανόν πρόκειται για χώρο εργαστηριακό-αποθηκευτικό
αλλά και οικιακής λατρείας.
Πριν από το πλάτωμα με τη δεξαμενή υπάρχει η ανασκαφή
με τα πιθάρια (1)Σε δωμάτια του σπιτιού βρέθηκαν
πιθάρια ενώ στην αυλή υπάρχει αποχετευτικός
αγωγός καλυμμένος με κεραμίδια.
Σε Ν.Α πλάτωμα ανασκάφηκε το Σπίτι με τις
αγνύθες (2) ονομάστηκε έτσι γιατί σ’ αυτό
βρέθηκε μεγάλος αριθμός αγνύθων δηλ. βαριδίων
που χρησιμοποιούνταν στους αργαλειούς και
είχαν διάφορα σχήματα.
Ο οικισμός είχε πολιτιστικές και εμπορικές
σχέσεις με την υπόλοιπη Ελλάδα. Παράλληλα
λειτουργούσε και με δικά του εργαστήρια μεταλλοτεχνίας
και κεραμικής. Εξαιρετικά ευρήματα είναι
ο αμφορέας με ανάγλυφες μορφές και αγγεία
με παράσταση της άλωσης της Τροίας. Τα χάλκινα
νομίσματα που βρέθηκαν μαρτυρούν την ανθηρή οικονομία της αρχαίας
πόλης.
Πήλινος αμφορέας με ανάγλυφη διακόσμηση.
Αγγείο με παράσταση με της άλωσης της Τροίας.
Τα πήλινα ειδώλια αποτελούν ξεχωριστά ευρήματα
και δίνουν ενδείξεις θεοτήτων όπως Αθηνάς,
Κυβέλης, Διονύσου και Σατύρων Αφροδίτης και
΄Ερωτα.
Πήλινο ειδώλιο Αθηνάς
Πήλινο ειδώλιο Κυβέλης
Πήλινο ειδώλιο έρωτα. Βόρεια στους πρόποδες
της Μ.Ράχης αποκαλύφθηκε τοίχος μήκους 15μ..Εκεί
βρέθηκε ακέραιος ένα Κορινθιακό αγγείο. Η διαρπαγή των λειψάνων,
που συνεχίστηκε μέχρι τις μέρες μας δεν επιτρέπει
μεγαλύτερη γνώση σχετικά με την οχύρωση και
τις εισόδους της αρχαίας πόλης.
Σε πολλές θέσεις γύρω από την Μεγάλη Ράχη
εντοπίστηκαν νεκροταφεία που χρονολογούνται
από την εποχή του Χαλκού έως τα Ελληνικά
χρόνια.
Βόρεια του λόφου βρίσκεται η Νεκρόπολη των
αρχαϊκών και κλασσικών χρόνων..
΄Εχουν αποκαλυφθεί μεγάλοι κτιστοί θαλαμωτοί,
μικρότεροι κιβωτιόσχημοι και λακκοειδείς
τάφοι. Λαμπρά ταφικά μνημεία, σημάδια επιφανών
νεκρών, όπως άγαλμα γενειοφόρου άντρα, ζωγραφιστές
ιωνικές στήλες ,όλα σε ντόπια μάρμαρα και
πέτρα,κάνουν την Νεκρόπολη Αιανής μοναδική
σ’ όλο το Βορειοελαδικό χώρο.
Ο μεγαλύτερος τάφος έχει θάλαμο 4χ4 μ. Και κτιστές πλευρές, πλάτους
3 μ.΄Εφερε στέγη από μακρόστενους δόμους
που πατούσαν πάνω σε ξύλινο δοκάρι και στηρίζονταν
σε κίονα, τμήμα του οποίου βρέθηκε μέσα στο
θάλαμο. Υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη ναόσχηρου κτίσματος πάνω απ’ το θάλαμο που σημαίνουν πως ο νεκρός
δεν ήταν απλός άνθρωπος αλλά πιθανό κάποιος
βασιλιάς.
Από τον μεγάλο τάφο διασώθηκαν χρυσά ελάσματα
με διακόσμηση του δεκαεξάφυλλου ρόδακα και
αργυρά επίχρυσα κισσόφυλλα.
Χρονολογούνται στον 4ο αι. π.χ.
Οι λακκοειδείς τάφοι,που είναι απλά σκάμματα
στο χώμα, διέφυγαν τη σύληση. Η ανασκαφή
τους αποκάλυψε πολύτιμα κτερίσματα που αποδεικνύουν
υψηλό βιοτικό και πολιτιστικό επίπεδο.
Στη φωτογραφία χρυσό επιστόμιο, δηλ. έλασμα
που τοποθετούσαν στο στόμά του νεκρού. Χρονολογείται
στον 6ο αιν.π.χ και είναι διακοσμιμένο με λιοντάρια,
αερούς και μαιάνδρους.
Πήλινο ειδώλιο 6ου αι.π.χ
Πήλινο ειδώλιο 6ου π.χ
Πήλινο ειδώλιο καθιστής γυναίκας
Πλαστικά αγγείας σε μορφή κόρης 6ου αιν.π.χ
Πήλινο ειδώλιο 6ου αιν.π.χ
Γυάλινα αγγεία.
Πήλινη ερυθρόμορφη λήκυθος (47)-46) π.χ)
Πήλινη μελανόμορφη λήκυθος.
Πήλινη μελανόμορφη οινοχόη.
Χρυσά ταινιωτά σκουλαρίκια.
Χρυσή περόνη και λεπτομέρεια της κεφαλής
της.
Περιδέραιο με χρυσές αμφορόσχημες χάντρες.
Χρυσή αμφορόσχημη χάντρα..
Σιδερένιο ομοίωμα αμαξιού 6ος αιν.π.χ
Πλαστικά αγγεία σε μορφή πτηνών 6οσ αιν.π.χ.
‘Εχει συλλεγεί πλήθος αγγείων της Μακεδονικής αμαυρόχρωμης
κεραμικής καθώς και μυκηναικά αγγεία. Η κεραμική
αυτή εμφανίζεται από τον 15ο-140 αιν.π.χ στους οικισμούς της κεντρικής
και δυτικής Μακεδονίας.
Πήλινη βάση αγγείου με αμαυρόχρωμη διακόσμηση
15ος-14οςαιν.π.χ
1 χλμ. Α της Μεγάλης Ράχης εντοπίστηκε νεκροταφείο
που χρονολογείται από τον 4ο έως τον 1ο αιν.π.χ. Βρέθηκαν άφθονα κτερίσματα όπως
αγγεία ,όπλα, χάλκινα κοσμήματα κα..
Πήλινος κάλαθος 40ς αιν.π.χ
Πήλιίνο ραμφόστομο αγγείο 4ος αιν.π.χ.
Χάλκινη οινοχόη 4ος αιν.π.χ
Χάλκινες πόρπες 4ος αιν π.χ
Χάλκινη στλεγγίδα (τη χρησιμοποιούσαν οι αθλητές για να μαζεύον
από το σώμα τους το Λάδι) με σφραγισμένο
το όνομα ΑΔΑΜΑΣ.
4ος αιν.π.χ.
Η παρουσία μυκηναϊκών ευρημάτων είναι έντονη
στην περιοχή και μαρτυρεί την διείσδυση του
μυκηναϊκού πολιτισμού στο εσωτερικό της ΄Ανω
Μακεδονίας ήδη από το Β΄μισό της 2ης χιλιετίας π.χ. Τα ευρήματα αυτά είναι προϊόντα
εμπορικών ανταλλαγών.
Κεφάλι πήλινου μυκηναϊκού ειδωλίου από την
΄Ανω Κώμη.
Τα ευρήματα της Αιανής και των γύρω περιοχών
δίνουν νέα διάσταση στην ιστορία της ΄Ανω
Μακεδονίας. Αναθεωρούν την άποψη ότι η ΄Ανω
Μακεδονία ήταν απομονωμένη περιοχή, με πολιτικό
και κοινωνικό σύστημα που βασίζονταν αποκλειστικά
στις αρχές της νομαδικής-ποιμενικής ζωής,
Τα τελευταία ευρήματα και κυρίως οι αρχαϊκές
και κλασσικές επιγραφές (34 συνολικά) παρέχουν
αδιάψευστα στοιχεία για τη γλώσσα, τη θρησκεία
και τους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς αυτού του τόπου και
αποτελούν χειροπιαστά τεκμήρια της Εθνικής ταυτότητας των Μακεδόνων.
Οι ανασκαφές στην Αιανή και τα γύρω χώρια,
που είναι ένας απέραντος αρχαιολογικός χώρος,
συνεχίζονται .Έχουν να φέρουν πολλά ακόμα
στο φως ικανά να γεμίσουν ένα μεγάλο μουσείο.
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, επιφάνειας
3.200 m2 θεμελιώθηκε τον Ιούλιο του 1992 και θα
στεγάσει μόνιμα τα πολύτιμους θησαυρούς της
πολιτιστικής κληρονομιάς αυτού του τόπου..